Dy vëllezër të fuqishem dhe te hijshëm; Tomorri dhe Shpiragu, u zunë për një vajzë të bukur e cila quhej Lenie* apo Helenë, (sot Mal në trekendeshin Skrapar-Korçe-Gramsh) pas së cilës të dy kishin lënë mënd. Midis tyre filloi lufta për të shtënë në dorë Lenien. Tomorri luftonte me shpatë dhe Shpiragu me topuz. Tomorri e goditi Shpiragun me shpatë dhe kjo duket tek shpatet e Shpiragut të cilat edhe sot janë vija-vija. Ndërsa Shpiragu
Nga Agim Bacelli
e goditi Tomorrin me topuz duke e bërë gjithë hone dhe gropa. Zoti që e shihte këtë duel, i zëmëruar, i shndërroi vëllezërit dhe vajzën në tre male. Nga lotët e vajzës u krijua hapsira që i ndan për jetë vëllezërit dhe që sot atje kalojnë ujrat e lumenjëve të Osumit dhe Devollit – thote një legjendë e vjetër shqiptare. (Një triptik nga një frymëzim çasti)
I-Baba Tomorri
Tomorri është mali më madhështor në Shqipërinë e Jugut që shikohet çdo ditë nga një numur i madh shqiptarësh pasi ai ngrihet vetmimtmar në një rrafshinë pa male të lartë që ta rivalizojnë, kështu, ai për disa dhjetra km, zotëron pamjen nga të gjitha pikat e horizontit. Nga larg, disa male i bëjnë atij shoqëri, por që nuk janë të lartë si vetë ai dhe nuk ja ulin dot krenarinë. Këta male janë, Mali i Shpiragut, Mali i Ostrovicës dhe Mali i Lenies i “lënë” si me larg.
Vetë emri Baba që mban, e bën Tomorrin më madhështor nga ç’është, siç e bëjnë tërheqës livadhet endëshlodhese malore, siç e bëjnë të frikshëm majat e thepisura shkëmbore dhe humnerat e thella apo stuhitë e befasishme. Siç e bëjnë legjendat e shumta që tregohen.
Kushdo që shkon në Tomorr, thith atë krenari që buron nga brëndia e tij dhe të bën të ndihesh po aq madhështor siç ‘ndihet’ vetë Baba Tomorri.
Ujë që pi dhe buka që ha atje të shijojnë si askund tjetër dhe ti thua me krenari, “këtu ujë është tamam ujë dhe buka është tamam bukë”.
Sipas mitologjisë Baba Tomorri ka qënë tempull i perëndive pellazge, fron i Orakujve të Dodonës së lashtë. Këtë konfirmim mitik dhe historik e kanë bërë shumë kohë më parë autorët antikë Plini, Sekundi, Theopompi. Më vonë, kronistët bizantinë Efremi,Kautakuzeni, kronisti perandorak osman, Evliha Çelebiu dhe, më vonë akoma,udhëtarë e dijetarë të shquar evropianë si Martin Lik, Antonio Baldaçi, Margaret Halcuk e të tjerë. Shqiptarët tërë jetën e kanë lavdëruar por edhe i janë frikësur, tamam siç ndodh me një baba të mirë por hijerëndë.
Betimi për Baba Tomorrin është më i fortë se çdo betim tjetër tek shqiptarët pasi ai adhurohet si Perëndi dhe jo vetëm si një mal i shenjtë për një varr apo për një besim fetar. Kuptohet se ky adhurim është trashgim i kultit pagan të natyrës, brënda të cilit kanë mbetur për tërë jetën besimet e shqiptarit.
Në disa vende të botës gjenden Male me emëra si “Mali i Babait” por asnjë mal tjetër me emrin “Baba Tomorr”. Emëri Tomorr është tepër i veçantë dhe vetëm shqiptar. Ata që mendojnë se ky emër vjen që nga koha e Turqisë janë gabim pasi Turqia do ta kishte për vete një nder për një emër të tillë para se t’jua jepte të tjerëve. Në Turqi dhe në Rumani gjenden dy male që quhen nga turqishtja “Babadag” që në shqip do të thotë “Mali i Babait”.
Jam i mendimit se emëri Baba për Tomorrin nuk është një emër i vendosur nga koha e Bektashizmit në Shqiperi siç mundohen ta interpertojnë disa historianë e disa shkrues të tjerë duke i dhënë gjyra fetare. Kjo nga që në majë të Tomorrit është varri i të shënjtit Baba Abaz Ali, relativisht i ri, ku bëhet peligrinazh çdo 20 deri 25 gusht dhe kjo organizohet nga bektashinjtë. Po të qe kështu, një Baba Tomorr do të gjendej edhe mes bektashinjve të tjerë të botës! Emëri Baba Tomorri është mijravjeçar saç janë dhe vetë shqiptarët. Domethënia e tij në shqip është i paqartë sot, megjithëse ky emër është shumë i përhapur në tërë viset shqiptare. Nga kjo del konkluzioni se është emër po aq i vjetër saç është dhe vetë kombi shqiptar i cili ka evoluar se bashku me gjuhën e tij.
Nëse shkon tek Baba Tomorri, në lartësinë 2416 metra mbi nivelin e detit që është kulmi i tj, mund të themi se të duket vetja sikur fluturon dhe sigurisht që të kap madhështia e fluturimit vetëm. E tërë Shqipëria është përpara syve tuaj. Kur erret, shquhen edhe brigjet e Pulias së Italisë. Ja, tamam këtu prehet Abaz Aliu, një klerik bektashi, që me emrin e tij mundohet ta njësoi këtë vend të shenjtë të lashtë duke i dhënë ngjyra fetare. Për nder të tij, pelegrinë nga të gjithë viset shqiptare e vizitojnë atë çdo vit. Kështu vazhdon tradita e vjetër pellazgo-ilire duke u gërshetuar me traditën e re bektashiane pa prishur ritin pellazg të kurbanit me gjak të pastër i cili lan mëkatet.
Baba Tomorri ka kaluar nëpër tre kulte shqiptare; atë pagan, kristian dhe musliman na thotë Prof. Jorgo Bulo, nga kulti pagan i majave të larta, i përhapur në gjithë Shqipërinë, kulti i malit të Tomorrit ka mbijetuar në rrjedhë të shekujve e të ndërrimeve fetare. Duke gëzuar një prestigj të veçantë në botën shqiptare, ai ka fituar atributin e malit të shenjtë. Fakti që ky mal në gojëdhënën popullore, në periudhën antike e mesjetare dhe në letërsinë romantike përfytyrohet si Olimpi Shqiptar, besoj se është dëshmi e njëhsimit kulturor të Gadishullit Ilirik.
Poetët dhe shkrimtarët më të mëdhenj shqiptarë të të gjitha kohëve kanë kënduar e shkruar për Baba Tomorrin, si Naim Frashëri, Kristoforidhi, Çajupi, Mjeda, Asdreni, Hil Mosi, etj. deri tek shumë poetë dhe shkrimtarë të sotëm. Nuk ka asnjë poet apo shkrimtar që ta shohë Baba Tomorrin dhe të mos frymezohet e të shkruajë për të. Historianët e kanë për detyrë të mbledhin gojdhënat dhe shkrimet më të vjetra për Baba Tomorrin.
* Në këtë mal, sipas një gojdhëne, të cilën e kam dëgjuar nga fshatrët e Moglices dhe Gopeshit, është varrosur Helena e Trojës.
II Kryegjyshi “me katër sy”!
Hirësia e Tij,
Dede Reshat BardhiNë fëmijëri kam qënë fqinj i “Hoxhës” së Bulgarecit, një nga burrat më të ditur dhe më të famshëm që kam njohur gjatë jetës sime. Hoxha quhej Mehmetali Daci. Nuk e di sesi ai ndikoi kaq shumë tek unë sa mu ngulit në mëndje që të mendoja ditë e natë të bëhesha Baba Teqeje! Kur u prish feja, si fëmijë që isha, e harrova shpejt këtë premtim. Më von pata mundësinë të njoh Baba Kadrinë e Melçanit i cili vitet e fundit të jetës se tij i kaloji në Lumalas të Korëes si bujk. Lumalasi është fshat pranë fashtait tim Bulgarecit.
Feja e familjes sime, si e çdo shqiptari tjetër, ka kaluar nëpër tallazet e jetës shpirtërore shqiptare e përcaktuar kjo nga pushtimet e ndryshme të gjata të cilat sillnin fe të ndryshme. Dikur bacellinjtë ishin ortodokso-katolikë që vareshin nga Papa i Romës dhe jo nga Ortodoksia Bizantine Greke, më pas ortodoksë që vareshin nga Kisha Greke, më von të konvertuar në bektashinj por që kurrë nuk shkonin as në teqe e as në kishën e tyre të Shën Gjon Pagezorit (Shipërdhonit) në Voskopojë. Më pas, në kohën e sundimit komunist, bacellinjtë u bënë « atheiste » e « kundërshtarë » të çdo feje në Shqipëri por, megjithatë, ata ruajtën me fanatizëm ikonat e kishës së tyre deri në vitin 1991 kur u rilejua hapja kishave dhe xhamive dhe ikonat ja rikthyenë kishës. Sot, po të vizitosh këtë kishë, do të gjesh të shkruar prapa disa ikonova këto fjalë, « Ruajtur nga Familja Bacelli ».
Në shtëpinë tonë, të gjithë betoheshim « Për Baba Tomorr! » dhe ky qe betimi më I madh që bënim, ndoshta kështu betoheshin jo vetëm të gjithë bektashinjtë e Shqiperisë por edhe të tjerët?!
Për një kohë të gjatë e kisha harruar Bektashizmin* dhe baballarët e tij. Ringjallja e respektit dhe dashurisë për ta më erdhi në vitin 1993, kur Dede Reshat Bardhi, me rastin e Ditës së Ashures** do të recitonte bukur disa vargje shumë prekse në TVSH, vargje që u këndoheshin Heronjëve të Ashures dhe Musait. Ajo këngë është një falënderim për Zotin e Madhëruar që e shpëtoi Musain (Moisiun) dhe popullin e tij nga faraoni dhe ithtarët e tij, e kjo ka ndodhur në ditën e dhjetë të muajit Muharrem, por është dhe një kujtim i mëvonshëm, kur në këtë ditë, të cilën e nderoi Muhamedi me agjërim dhe urdhëroi muslimanët për këtë gjë, pasi me vete kjo ditë mbart edhe një kujtim shumë prekës. Në këtë ditë, tërë meshkujt e familjes së Pejgamberit u vranë në Qerbela, përveç Ali Zejd Abedinit, i cili ishte ende shumë i vogël. U vra Hyseni, nipi i Pejgamberit, të cilit i këndohej kënga që Kryegjysh Dede Reshat Bardhi recitoi në TVSH dhe kush e dëgjoi s’mund ti mbante dotë lotët. Recitimi i bukur, vargjet prekse, kujtesa fenomenale e një burri të vjetër, të gjitha këto mu ngulitën në mëndje dhe fillova të ushqej një simpati për Kryegjyshin Dede Reshat Bardhi. Mezi prisnja rastin ta shija dhe ta takoja për ti shperhur tërë simpatine time.
Rasti, ky mbret i fatit, e solli të takohem dhe bisedoj gjatë me Shënjtërinë e tij. Ka qënë shtator i vitit 1994 kur u takova me Kryegjyshin në Lumalas të Korçës. Kryegjyshi ishte mik i Tahir Shahollarit*** ashtu si edhe unë. Tahiri, njihet si ‘enciklopedisti’ i Lumalasit ose « Gazeta e Lumalasit » i cili di dhe njeh gjithëçka që ndodh në fshat dhe për rreth. Më falni se po kaloj jashte teme por do t’ju tregoj vetëm një rast për Tahirin që do t’ju shokojë.
Kryeplaku i fshatit Lumalas ka qënë dhe vazhdon të jetë miku im më i mirë në Korçë, Feridum Shahollari (Dume), një nga njerzit më të mirë që ka tërë Fusha e Korçës dhe që e duanë dhe e respektojnë të gjithë ata që e njohin, qofshin të majtë apo të djathtë! Në Lumalas shërbeja si Komandant i Bat. Avio-Teknik dhe përgjigjesha gjithashtu edhe për 950 m pistë ku ulej dhe ngihej dy herë në javë avioni taksi i shoqerisë ajrore amerikane MAF me pilotë Gene Kongdon dhe Lonnie Hall. Në kodrën midis Melaçanit dhe Lumalasit, në krah të Furrës së Gërqeles, ishte ngritur kompleksi i ndërtesave të Bat. Avio-Teknik, në një vënd mjaft piktoresk, rrethuar me një baçe të madhe me dru frutorë dhe një tendë plotë me pjergulla. Atje pata mundesinë të rrisja dhe një tufe të vogël me shqerra (qingja) dhe të hanim mish të pjekur dhe të pinim raki pothuajse çdo ditë me miqtë e shokët. Jetoja vetëm dhe flija po aty në zyrën time që prej dy vjetësh. Një natë me humbi një shqerrë, menjëherë telefonova Dumen i cili më tha, « Në këtë fshat kurrë s’ka humbur asgjë dhe kurrë nuk mbahet mënd të jetë vjedhur gjë. Shqerra jote do të jetë ngatërruar me ndonjë kope dhe besoj se nesër i zoti mund ta sjellë në aviacion. » Fjalët e Dumes më hoqën merakun por sidoqoftë e ftova të vinte të më takonte dhe mbase të pyeste dikë që kishte kaluar me bagetitë afër baçes sime. Ai nuk përtoi dhe erdhi e më takoi. Pas pak më tha, « nëse ke merak deri nesër, ne mund ta gjejmë që sonte me një të pyetur se ku është qingji jot? » I çuditur e pyeta sesi mund ta gjenim aq lehtë ? ! Dumja thirri një ushtarin tim dhe i tha të shkonte të lajmëronte Tahir Shahollarin i cili nuk vonoi dhe erdhi menjëherë. Tahiri filloi të bëjë nje llogari të vogël ; « Sot delet e Xhikut kanë kaluar afër baçës tënde në orën 6 :30 dhe në orën 7 :00 kaluanë edhe delet e Dashit të cilit i shpëtuanë dy dele dhe hynë në baçën tënde, kur ato dolën nga baça me siguri që janë ndjekur nga qingji jot. Shkoni dhe pyesni Dashin. Unë u ngrita menjëherë por Dumja më mbajti dhe më tha, « Pse bëhesh merak, nesër ta sjell vetë Dashi qingjin këtu. » Vërtetë të nesërmen Dashi ma solli qingjin!
Por le të vazhdoj tregimin për Shënjterinë e tij, Kryegjyshin. Ndërsa unë po shkoja tek Tahiri, Dede Reshat Bardhi po dilte nga kopshti i tij. Ai shoqerohej nga Babai I Turhanit dhe një person tjetër që do të emrohej Baba i teqesë së Melçanit, ndërsa unë shoqërohesha nga një shok imi që ishte konvertuar në një kristian tre vite më parë. Prinderit e tij kishin qënë bektashi, ashtu si edhe të mijtë.
Pasi shkëmbyemë fjalët e para në rrugë, e ftova Dede Reshat Bardhin të pinim një kafe tek baca ime të cilën ftesë ai e pranoi me kënaqësi, kështu që ne u ndodhëm në kodrën e Lumalasit në verandën e bukur që ishte pjesë e Aerodromit të Lumalasit, nën pjergullat të mbushura plot nga ku dukej më shumë se gjysma e Fushës së Korçës si në pllëmbë të dorës. Rrugës deri atje, Dede Reshat Bardhi ju ngjit më këmbë si të gjithë neve, ju luta të vinte me makninë por më tha, « Do përdorja makinën nëse edhe ju të gjithë do të vinit me makinë.»
Bëmë nga një kafe për të gjithë por më parë morëm nga një gote me dhallë të freskët. Shërbyeme edhe rrush Afuzali dhe Sulltanina (rrush pa fara).
Gjatë bisedës shoku im I tha Kryegjyshit se, “Agimi lexon shumë…”
Babai më pa një copë herë me vëmëndje dhe befas më pyeti. ” Ja, të pyes ty Agim, a e ke lexuar Naim Frashërin?” Ju përgjigja se neve e kishim të detyruar në shkollë që të lexonim veprat e tij dhe të mësonim përmëndësh disa nga vjershat e tij. “Po mirë, vazhdoi pyetjen Shënjteria e Tij, Naimi ka shkruar shumë për fenë, ato nuk jua jepnin juve ti lexonit, çfar ke bërë ti për ti mësuar edhe ato pjesë të hequra?” Nuk ju përgjigja pasi nuk kisha bërë asgjë. E ç’mund të bëja unë?! Pastaj ai filloi të recitojë Qerbelanë e Naimit:
“Frat, o more lum’ i shkretë
Mos këndo po qaj;
Derth lot e rënko për jetë
Mos qesh paskëtaj!
Se Hysen’ e Fatimesë
Me farët të tij,
E vrau komb’ i pabesë,
Kombi faqezi…
Hyseni desh njerëzinë,
Dhe për të u vra,
Per të shpetuar njerinë,
Ra në Qerbela…
Imamët’ dymbëdhjetë,
Nga der’e Aliut,
Hoqn’ e vuanë ndë jetë,
Për nder të njeriut …
Ja Hysen, Ja Ali…
Ja Ali, Ja Imam!”
Pasi mbaroi Qerbelanë na tha se edhe ‘Bagëti e Bujqesi’ qe sakatosur nga regjimi komunist dhe ne nuk i dinim ato strofa dhe vargje qe flisnin për Perëndine dhe ne çast filloi të na i recitonte, vargjet e çensuaruara, aq bukur sa të gjithë ngrimë duke e dëgjuar, sa ndoshta, edhe zogjtë mund të kenë ndalur për momentin këngën e tyre! Kur mbaroi recitimin, i entusjazmuar e duartrokita fortë, po ashtu bënë të gjithë të pranishmit.
Ai takim me Dede Reshat Bardhin ka lënë kaq shumë bresa të pashlyeshme në mëndjen dhe shpirtin tim sa nuk mund ta harroj kurrë. Ai do të na befasonte me gjithëçka që na tregonte. Kur më pyeti për besimin tim, ju përgjigja se prinderit e mij ishin bektashinj pa i treguar për besimin tim. Pastaj pyeti shokun tim i cili kishte fshehur kryqin që mbante në qafë. Shoku ju përgjegj se besonte në një Zot! Kryegjyshi na i mbërtheu sytë të dyve gjatë dhe më në fund na u drejtua,
“Djemtë e mij! Feja nuk ka aq shumë rëndësi në jetën e njeriut sa zemra e mirë e tij. Njeriu duhet të jetë i hapur, i ndershëm dhe i vërtetë në çdo gjë që bën e thotë edhe sikur të ketë për këtë pasoja të papëlqyeshme.
Dua t’ju tregoj një histori për këtë, por më parë dua të bëj një pohim, unë kam katër sy!
Një herë e një kohë një shqiptar orthodoks me zemër jo të mirë vari në gjoks një kryq për ti dhënë fat dhe shkoi në Greqi si kurbetçi por kur grekët mësuanë se ai ishte shqiptar e përzunë. Kryqi i tij nuk bëri asnjë punë tek kryqtarët grekë. Më pas ai shkoi në Turqi por edhe atje nuk i shkoi fare pasi turqit e morën për grek dhe e përzunë. Më në fund fati e hodhi në Arabinë Saudite ku njëlloi si në Greqi dhe Turqi nuk i shkoi mbarë dhe përfundoi lypsar rrugëve. Një ditë tepër i uritur i afrohet një teqeje dhe pasi e fshehu kryqin nën këmishë ju lutet disa dervishëve që ti japin për të grënë. Dervishët i thanë se që të futet në teqe duhet të merrnin lejën e babait të teqesë. Pasi i thanë babait ai ju dha urdhër që ta sjellin para tij. Shqiptari shtërngonte kryqin nën këmishë dhe nëpër dhëmbë lutej ti jepnin ushqim. Babai e veshtroi gjatë dhe e pyeti pse nuk punonte. Shqiptari i tha se nuk gjente dot punë dhe nëse teqeja ka nevojë për puntor ai ishte gati të bënte çdo gjë…Dëgjo! Ju drejtua babai. Unë kam nevojë për puntorë por jo për njerëz që fshehin fytyrën e tyre. Ne do të japim bukë por jo punë. Shqiptari i zënë ngushtë e pyeti babain se pse ja thoshte ato fjalë pasi ai nuk e fshihte fytyrën…Atëhere babai i tha se ai kishte katër sy, me një palë shikonte si të gjithë çdo gjë që duket dhe me një palë shikonte çdo gjë që fshihet. Shqiptarit i dogjën këto fjalë dhe e shtërngoi akoma më shumë kryqin sa kryqi i çpoi dorën dhe i doli gjak. Dora i dhëmbi dhe e hoqi nga kryqi dhe këmisha e hapur ja nxorri në pah atë kryq. Shqiptari i zënë ngusht rrinte kokë varur. Babai ju dha urdhër dervishëve që ta ushqejnë dhe ti japin rroba për të veshur. Shqiptari pasi hëngri mirë dhe u vesh mirë, hoqi kryqin nga qafa dhe e futi në xhep. Babai erdhi ta shikojë. Pasi i fërkoi me dhëmbshuri kokën e pyeti se ku e kishte kryqin. Shqiptari i tha se e kishte futur në xhep dhe se do ta flakte pasi ai kryq nuk e kishte ndihmuar…Babai i revoltuar ju kthye, Nuk ta ka fajin kryqi por zemëra jote. Atë kryq do ta mbash në gjoks pasi është shënje e besimit tënd, atë besim që ti duhet të mos kesh turp e frikë që ta tregosh. Pastro zemrën.”
Këtu Kryegjyshi e mbaroi tregimin dhe ne ngelëm pa fjalë. Tregimi i Hirësisë së Tij ishte një mësim i mirë për ne..
Kur ai u ngrit për te ikur na tha, “Djemtë e mij! Dua t’ju lë juve një këshillë qe na i ka lënë i Pari i Bektashinjve dhe që është amaneti i tij për tërë neve që vazhdojmë rrugën e Tij. Po ju them ato fjalë që Haxhi Bektashi i tha Sulltan Ohranit:
“Po të jesh shpirtërisht me mua,je pranë meje edhe sikur të ndodhesh në Jemen.Po të mos jesh shpirtërisht me mua,je në Jemen edhe sikur te ndodhesh pranë meje!”
Shënim:
* Bektashismi duhet të kete lindur në viti 1249 në Nishabur në Anadoll dhe themeluesi i këtij sekti ishte Haxhi Bektash Veliu. Kur Haxhi Bektashi ishte rreth 18 vjeç vendosi që ti dedikonte jetën e tij Zotit dhe bëri disa udhëtime në Kinë, Indi dhe Tibet ku ra në kontakt me besime të ndryshme si Induism dhe Budismi. Aty ra në kontakt me idetë e tyre panteike dhe filloi të kundërshtonte idetë strikte të Suni Muslimanëve. Pas këtyre udhëtimeve Haxhi Bektashi shkoi në Mekë (ku mori emrin, titullin Haxhi) dhe gjithashtu vizitoi dhe Jeruzalemin dhe varrin e Krishtit. Këto udhëtime influencuan shumë në besimin e Haxhi Bektashit. Kur u khtye mbrapsht në Anadoll me idetë për një trup dhe shpirt paqësor filloi të formonte një interpretim të Islamit më shpirtëror dhe më liberal. Në Anadoll ndërtoi dhe teqenë e parë. Idetë e tija liberale patën shumë sukses në zonat e Ballkanit; Shqipëri, Bullgari, Greqi dhe Bosnjë. Misionari i parë Bektashi që erdhi në Shqipëri erdhi rreth viteve 1370 dhe quhej Sari Satltik. Ky erdhi në Shqipëri nga Korfuzi dhe për të kaluar më kollaj vishej me rrobat e priftit Orthodox. Bektashismi në Shqipëri u përhap më shumë ne kohën e jeniçerëve, të Krishterët Shqiptarë e kishin më kollaj të ktheheshin në Bektashinj sepse të paktën kjo fe ishte më shumë e përngjashme me Krishtërimin.
** Ashure në gjuhen arabe do të thotë dhjetë, pra, është e dhjeta ditë e muajit Muharem që është muaj i parë muslmiman dhe që fillon rreth 16 Qershorit (nuk është fikse).
*** Tahir në shqip do të thotë zemërpastër.
III Bektashizmi & Sari Saltik
Në vitin 1925, Ataturku me ligj, ndaloi dhe mbylli teqetë bektashiane në Turqi. Në vitin 1929, Kongresi i Tretë Bektashian në Korçë vendosi që qendra e Kryegjyshatës Bektashiane të vendosej në Shqipëri ( mbasi ishin bërë bisedimet disa vjeçare me Sali Njazi Dede e qeverinë shqiptare të Zogut dhe të Turqisë). Kryegjysh u vendos të ish sërish Sali Njazi Dede, i cili ka vlera të veçanta në privilegjin dhe në respektin e madh që i bëri Shqipërisë dhe shqiptarëve për vendosjen e Kryegjyshatës Botërore Bektashiane në Tiranë. Ai bashkëpunoi me qevrinë e asaj kohe për ligjin mbi fenë. I dha dimesion të ri bektashizmit në Shqipëri dhe mardhëniet e bashkëpunimin me teqetë në rajon dhe në botë. Ishte krijues i talentuar me mjaftë shkrime. Më 28 nëntor të vitit 1941, Sali Njazi Dede për shkak të mos nënshkrimit prej tij të aktit të kapitullimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, (jo ashtu sic bënë klerikët e feve të tjera shqiptare), e vranë mizorisht bashkë me dervishin e tij Azizin. Ai mbetet një figurë e lartë e bektashizmit në Shqipëri dhe në botë.
Po kush ka qënë i pari që solli Bektashizmin në Shqipëri?
Sari Saltik (Salltëk)
Në takimin që pata me Dede Reshat Bardhin në Lumalas të Korces do mësoja dhe një sekret që i përket vëndvarrimit të Sari Sallëkut në afërsi të Fush Krujës. Hirësia e Tij Haxhi Dede Reshati më tha, “Ti që shkon në Lezhë, këtheu një ditë atje dhe shiko një mrekulli, shtatë degë të qeparisit mbi kokën e varrit të Tij kanë formën e shtatë arkivoleve. Atje janë shtatë qiparisa por varri i Tij ndodhet nën qiparisin e shtatë!”
Varri i Sari Salltekut në afërsi të Fush-Kruje nuk njihet si varr. Atë e dinë vetëm pak vetë që është varri i të dërguarit të Haxhi Bektashit, themelusit të Bektashizmës.
Evlia Çelebi, emeri i tij i vërtetë qe Mehmed, i cili jetoi në shekullin e XVII dhe që udhëtoi në shumë vënde të botes, Sari Salltëkun e konsideron një “Christian monk” (një murg Kristian), i cili ndërtoi skeletin e Bektashizmit mbi bazën e asketizmit. Ndërsa historiani i shk. XX Frederick Hasluck e konsideron Sari Salltëkun një Shenjt dhe mbartës të nje kulti të veçantë te Fiseve Tartare nga Krimea i cili shpërndau këtë kult nëpër Ballkan, Europe, Azi dhe Afrikë. Legjenda thotë se Sari Saltik kishte dhe një vëlla tjetër që ishte kristian, shenjtin Anton, që kishte vdekur para tij.
Në shumë legjenda Sari Salltëku identifikohet me disa shënjetorë kristianë si, (Shën Gjergji, Shën Ilia, Shën Nikolla, Shën Simoni, Shën Naumi (në afërsi të Pogradecit) dhe Shën Spiridhoni). Po sipas legjendës, trupi i tij u varros në shtatë qefine (arkivole) që u varrosën në shatë vënde të dryshme të Ballkanit ku për nder të tij u ngritën shtatë tyrbe të cilat edhe sot ekzistojnë. Ato gjenden një në fshatin Blagaj, një në Mostar, një në Krujë, një në Kaliakra, një në Anadollin Perëndimor, një në Anatolia dhe një në Ýznik të Tyrqise.
Por siç është i ditur fenomeni “Teqe e Sari Salltëkut” mes Shqiptarve është një fenomen mjaft i njohur, gjë që na le të besojmë se përhapja e hershme e Bektashizmit mes trevave Shqiptare nuk ka patur të bëjë me një Sari Salltëk por me disa misionerë bektashinj të cilët janë identifikuar me një person të vetëm. Ky është mendim i shumë studjusëve shqiptarë te Bektashizmit.
Por, të predikoje Bektashizmin në Shqiperinë Kristiane dhe të pushtuar nga kolonializmi fetar fanatik Sllavo- Greko – Latin e që perjetonte dhunën e tyre inkuizitore kishtare, ka qënë e pamundëshme në Shqipëri saqë, legjenda e Sari Salltëkut tregon se:
Sipas historianit H. Inalxhik, “Sari Salltuku … i veshur me rasë murgjish të krishterë, predikonte Bektashizmin nëpër kishat e Ballkanit ne shekullin e 13-të. Sariu ishte një student i poetit Ahmed Jusufi të cilin e kishte një udhëzues të lartë shpirtëror në rrugën e tij të Haxhi Bektashit.”
Burime të ndryshme na thonë se Sari Sallteku vdiq diku në Ballkan dhe vdekja e tij është kthyer në një legjendë dhe mister. Shumica e vëndeve të Ballkanit kanë caktuar nga një vënd i cili quhet Varri i Sari Salltekut! Edhe Shqipëria nuk bën një përjashtim, por përkundrazi, sipas shumë historianëve, është pretendeti kryesor.
I së njëtit mendim se Salltëku është varrosur në Shqipëri është edhe “Türkiye’de Vakif Abideler ve Eski Eserler” i Vakiflar Genel Müdürlügü Yayinlari: Ankara, 1972″ në volumin e IV.
Shenjëtori Sari Salltek, sipas një legjende që qarkullon në forma pak të ndryshuara në shtatë vënde të botës, është vrasësi i dragoit me shtatë kokë i cili kishte rrëmbyer dy vajzat e mbretit për ti ngrënë!
Nga Agim Bacelli
Thirrje OKB, per mbrojtjen e jetes se gazetares Seferina Serani, qe po masakrohet, per 8 vjet rresht, per ceshtjen tone Kombetare, ne dy vendet “simotra” te Serbise, Greqi dhe France
Miratimi i ligjit të importit të mbetjeve ditën e djeshme në parlament, ka hapur një debat shumë të madh në publik. Qytetarët nuk e miratojnë aspak vendimin e mazhorancës dhe të kryeministrit dhe kanë gjetur mënyra të ndryshme për ta shprehur irritimin.
AL in Sweden. 