Nese ndien se kam vrarë veten, dije
se s’kam ditur të sajoj një poezi që mban
gjithë dhembjen time.
–Mohamed Omar Osman, poet kurd (1957-2019)
”E mira që na vjen nga arti nuk është çfarë mësojmë prej tij, por cfarë bëhemi përmes tij.” Ky citat, shkëputur nga libri Letters from a Kurd prej shkrimtarit dhe regjisorit Kae Bahar, mund t’i bashkëngjitej si etiketë pothuaj çdo poezie kurde të shkruar në shek. XX e këtej. Poetët kurdë, tok me lëruesit tjerë të kulturës, shkrimtarë, piktorë, këngëtarë, rapsodë ej, janë sot shkëndijat e Kurdistanit, flakët që ngrohin zemra të kurdëve kur atyre u fiket çdo shpresë. E mira e poezisë u vjen sot kurdëve nga arti nuk është përjetimi estetik, a reflektimi filozofik, po konfirmimi ekzistencial që i bën poezia çdo folësi të gjuhës së ndaluar. Ashtu si në mitin krijues të biblës, ku Fjala është së pari dhe sajon botën. Ashtu sajohet sot dhe qenia kurde vetëm nga fjala: nga poezia, kënga, e arti.
Jashtë kulturës së vet – jashtë poezisë , muzikës, e artit – kurdët zyrarisht nuk ekzistojnë. Të ndarë mes Turqisë, Sirisë, Irakut dhe Iranit që nga konferenca e Lozanës më 1923, kurdët indoeuropianë janë sot popull i ndaluar. Shtetet që sundojnë kurdët grinden për gjithçka por bashkohen gjithmonë për të nënshtruar kurdët, të cilët kanë mbetur të ndarë, pa shtet, pa status zyrtar, pa institucione, e pa asnjë mundësi realizimi. Për kurdë ekzistojnë ndalesa absurde, ta zëmë u ndalohet ta festojnë Vitin e Ri. Fjalët Kurd e Kurdistan janë fshirë prej shkresave zyrtare, letërnjoftimeve, pasaportave, teksteve mësimore, biles edhe prej fjalorëve e enciklopedive në regjion. Flasim gjithnjë për epokën tonë, teksa gjetkë thurrin plane për të kolonizuar Marsin.
Në këso kushte, çdo poezi kurde është kushtrim. Dhe shteti trajton me armiqësi të ftohtë të gjithë poetët që shkruajnë në gjuhën e ndaluar, qoftë për dashuri, për gjethe të vjeshtës, a kundër zakonesh prapanike. Veçanërisht, do theksuar, ata që shkruajnë kundër zakonesh prapanike. Prandaj nuk është e rastit pse poetët kurdë sot gëzojnë status heroik në mesin e popullit të vet, ngjashëm me atë të poetëve në Kosovën e pushtuar, a të bardëve gaelikë në Irlandën e kolonizuar prej britanikësh. Të jesh kurd sot, është të jesh pjesë e një projekti kulturor, varg i një poezie rebele.
Gjuha kurde ka traditë të hershme të shkruar, tekste të lashta fetare nga seli priftërinjsh datojnë prej viteve 600 para e.s. Meshari ynë sa për krahasim, u shkrua mëse dymijë vjet më vonë. Në vitet 600 para e.s. kolonët dorianë s’kishin zbarkuar ende në sterenë ku më vonë do të ngrenin Durrësin; e do të duhen edhe tre shekuj tjerë para se një fis i vogël keltik, parisii, të ngre kasolle mes pyllit në ishullin që më vonë do të quhet Île de la Cité. Por kurdët, ndonëse me qytetërim të hershëm, do të bluhen në mulli nga perandori të mëdha. Persë, romakë, arabë, osmanë. Kur bie osmanllëku, kurdët, si shqiptarët, do të jenë pikë e pesë. Të përçarë në fe të ndryshme, në klane e dialekte, e me shumicë dërmuese analfabetë.
Dhe ngjashmëritë nuk mbarojnë aty. Edhe rilindja kurde nis, si ajo e shqiptarëve, me poetë iluministë që adhurojnë Perëndimin. Dhe njësoj si shqiptarëve, edhe kurdëve u ndihmon një fuqi e madhe, Britania në vitet 1920, të hapin shkollat e para kurde pas dymijë vjetsh.
Që atëhere, në një traditë të përbashkët për popujt e shtypur, poetët kurdë janë iluministë dhe iluministët poetë. Shkrimet e para nga vitet 1920 sjellin prurje nga folklori i pasur, ninulla nënash, këngë rapsodësh për histori trimërish e dashurish të pafat, mite që rrëfehen rreth oxhaqesh. Doajeni i poezisë kurde Abdulla Goran (1904-1962) ishte një gjeni letrash me arsim europian, poet e publicist me adhurim për surrealistët europianë, që përdori brumin e trashëgimisë në mënyra inovative. Ai qe poeti i parë kurd që braktisi rimën e metrikën tradicionale, duke i hapur rrugë modernizmit. Për këtë ai pagoi një çmim të lartë, duke qenë i arrestuar e torturuar shumë herë në Irak.
Sot poezia kurde përbën një nga dejtë më të dendur të floririt poetik në Lindjen e Mesme. Aty bëjnë pjesë burra e gra, me banim në mëmëdhe e të arratisur në ekzil, poetë dialektesh të ndryshme të lindur në diasporë, autorë kurdishtfolës ose jo, të ndërlidhur të gjithë në rrjete të ndryshme poetike që shkëmbejnë aktivisht në projekte artistike. Si thamë më lart, të jesh kurd sot është, më shumë se gjithçka tjetër, një projekt kulturor.
Është e pamundur të numërosh të gjithë emrat e poezisë bashkëkohore kurde, por disa janë të pashmangshëm. Abdullah Goran (1904-1962) është doajen i poezisë kurde, poeti i persekutuar me arsim perëndimor që hoqi dorë nga metrika e krijimtarisë tradicionale gojore dhe i hapi portën modernizmit në letërsinë kurde. Shqipërimi im këtu bazohet mbi një përkthim anglisht nga Alana Marie Levinsson-LaBrosse dhe Pshtewan Kamal Babakir. Sherko Berkas (1940-2013) nga Sylejmania e Irakut dhe Stockholmi i Suedisë, ishte aktivist, autor 25 veprash, e poet i vargut lakonik që shpreh më shumë me ato që s’thuhen, se me ato që thuhen. Ai u kthye vitet e fundit që të punojë si ligjërues i shkrimit kreativ në Kurdistan të lirë. Poezitë e tij që paraqiten këtu janë shqipërim nga një përkthim anglisht prej Alana Marie Levinsson-LaBross dhe Halo Fariq, të dy kurdishtfolës të rrjedhshëm. Faraxh Bajraktar, (1951) nga Siria, që ka vuajtur 14 vjet burg për poezitë e veta, sot banon në Suedi, ku ka botuar në suedisht një përmbledhje të përmendur, Letra nga qelia e izolimit nr 13; shqipërimi im është nga ky origjinal. Hero Kurda, emri që ajo ka zgjedhur vetë, lindi si Hero Husam ad-Din në Kirkuk, më 1989 dhe ka master në letërsi, ndërsa ka botuar në sërë vëllimesh poetike; shqipërimi im këtu niset nga një përkthim anglisht prej trios kurdofone Alana Marie Levinsson-LaBrosse, Pshtewan Kamal Babakir, e Shene Mohammed. Abdullah Pashew (1948) është gjuhëtar, përthyes, e ndër poetët më të njohur nga Kurdistani irakian. Ai banon në mërgim, në Finlandë, që nga viti 1995; shqipërimi im niset nga një përkthim anglisht prej Mahsen Maxhidit dhe vetë autorit. Salman Balaky (1977) i cili doktoraturë gjuhësie nga univesiteti britanik ne Exeter dhe ligjëron gjuhë e letërsi në Kurdistan të lirë, ka botuar pos poezish edhe një analizë feministe rreth portretizimit të gruas në poezinë kurde. Poetja Kajal Ahmad (1967) është nga Kirkuku irakian, e ka botuar katër vëllime të përmendura poezish, ku eksploron e sfidon midis tjerash edhe rolin e gruas; shqipërimi im bazohet mbi një përkthim anglisht nga poetet kurde Choman Hardi dhe Mimi Khalvati. Vetë Choman Hardi (1974) është poete, përkthese, e piktore, e cila sot ligjëron letërsinë në Universitetin Amerikan në Sylejmania. Pos disa vëllimesh të poezive në gjuhën kurde, ajo ka botuar edhe në vëllim anglisht, Life for Us, që më 2016 u bë shkas të nominohej për çmimin nacional të poezisë avantgarde Forward Award; shqipërimi im është nga kjo përmbledhje në gjuhën angleze. Mohamed Omar Osman (1957-2019) poet e piktor nga Sulejmania njihej me nofken Gjeneral Vjeshta shkaku i një poezie për vjeshtën, e cila është bërë edhe kënge, e është kenduar nga nje varg kengetaresh kurde. Gjeneral Vjeshta ishte nder poetet me te njohur te Kurdistanit, me nje varg permbledhjesh te botuara qe prej vellimit te vet te pare me 1975. Ka patur ekspozita personale te pikturave ne Kurdistan te lirë dhe jashte vendit. Ai kreu vetëvrasje duke u varur në tetor 2019, kur nisi sulmi turk mbi Kurdistan te lirë. Shqiperimi im mbeshtetet mbi nje perkthim anglisht nga Muhammed Chawsawa and A.M. Levinson-LaBrosse.
Levinsson-Labrosse është një emër që shfaqet vazhdimisht në përkthimet anglisht nga gjuha kurde. Ajo ka mësuar gjuhën kurde, është e martuar me kurd, e ligjjëron sot me orar të pjesshëm letërsinë në Kurdistan të lirë. Ajo është edhe vetë poete e shpërblyer, gjë që i bën përkthimet e saj ndër më cilësoret nga poezia kurde.
Poetët kurdë dallojnë nga njëri-tjetri në formë e në përmbajtje, një dëshmi kjo e gjallërisë dhe gamës së gjerë të artit kurd. Nga modernizmi e surealizmi i veteranit Abdullah Goran, te pozitë afishe të poetit Sherko Bekas, e te eksplorimi i temave profeministe te Kajal Ahmad dhe Salman Balaky. E përbashkët, ndërkaq, për poetët kurdë si kolektiv është se kanë arritur të kthejnë dobësitë tragjike kurde në virtyte. Përçarjet, ndasitë e brendshme, e mungesën e shtetit, poetët kurdë i kanë kthyer në laryshi motivesh, pasuri gjuhësore, e eksplorim kërshëritar dialektesh, formash e tropesh, pa u rënduar nga kufizimet, formalizmi e dogmat që kanë rënduar artin në diktaturat e shteteve arabe. Privacioni nga shteti u ka kërkuar kurdëve një tagër të tmerrshme në lumenj gjaku, por njëherit edhe u ka sajuar një hapësirë të madhe manovruese. Poetët kurdë kanë një liri rebele të pashembullt në ato anë; aso lloj lirie që gëzojnë vetëm ata të cilët qëndrojnë jashtë konvencave të kohës e hapësirës. Edhe kur poetët kurdë ngushtohen gjer atje sa të kryejnë vetëvrasje, si në rastin tragjik të Gjeneral Vjeshtës, poezia që ata lënë pas vetes mbetet fanar i dritës dhe shpresës për popullin e vet.
Si thonë në Shkodër, kurdët e hanë bukën ndamas. Kjo vlen si tekstualisht, ashtu edhe figurativisht, në të gjitha mënyrat e imagjinueshme. Dhe nëse ka sadopak të vërteta në thënien e Kae Bahar, se e mira që na vjen nga arti nuk është çfarë mësojmë prej tij, por çfarë bëhemi përmes tij. Atëhere kurdët, gjykuar nga cilësia e lartë e poetëve të vet, kanë çdo arsye që të besojnë në një të ardhme më të mirë.
Abdullah Goran
Poezitë e ndërgjegjshme
Bah sa mëkat që disa poezi
janë zogj që nuk lëshojnë dot
folenë.
Ato cicërrojnë e këndojnë
në brendësi
e s’kalojnë kurrë nëpër një penë
e një cope letër.
Burgu Azhdahak
Azhdahak Burgu yt është fortesë
me mure betoni e dyer çeliku.
Azhdahak! Burgu yt është zjarr
me gjitha portat mbyllur-
vargonj që rëndojnë mbi burra,
për t’i ngujuar në vend,
hekur për duar të tyre, e këmbë
që ua shtjerrin fuqitë
e trupit.
Ky vend kutërbon nga vrer i mendjes sate,
nga ligësia që thurr
mënyrë të reja për të ndëshkuar
këdo që mendon. Xhelatët e rojet tua
janë mësuar të dehen
duke pirë gjakun e të burgosurve.
Azhdahak! Shpirti yt i zi ushqehet me tmerre
që u mendon tjerëve.
Me mendje të fatprerëve ti ngop
gjarpërinjtë tu.
Jetë të reja nga vargonjtë tu
lidhen për vdekjen,
e presin fundin e beftë e të dhunshëm
nën hije të trekëmbëshit.
Sherko Bekash
Përgjegjja
Kur u mbyt me gaz qyteza Halabxha
i shkrova Zotit një letër të gjatë përgjërimi.
Para se ta çoj,
ia lexova së pari një peme.
Pema nisi të vajtojë.
Nga dikah, një shpend, një postier,
më tha: “Ani mirë, por kush ta dërgon se?
Mos prit që ta çoj unë,
se unë s’e mbërrij dot fronin e Zotit.”
Vonë atë natë,
poezia ime engjëllore, veshur zi për mort,
më tha, “Mos u brengos.
Unë ta çoj fjalën gjer në lartësi
të stratosferës.
Por s’mundem të premtoj
se Ai del për ta marrë.
Ti e di vetë si është Zoti i madh,
se mos e pa kush ndonjëherë?”
I thashë: “Të qofsha falë. Fluturo.”
Frymëzimi engjëllor fluturoi
me përgjërimin tim.
Ditën tjetër u kthye, pa kryer punë.
Një sekretar i katërt i Zotit,
një burrë me emrin Obaid,
në fund të letrës
kish shkruar me germa të vogla:
“Debil, shkruaj kuptueshëm.
Se këtu askush nuk di kurdisht.
Nuk ia çojnë Perëndisë.”
Rrobat
Plaku im më thonte
”Çdo gezim që vesh
ka mëngët gabim
të shkurta a të gjata,
të gjera a të ngushta
për mua.
E çdo pikëllim që vesh
më rri sikur të ish bërë për mua,
kudo që të jem”
Batica
Batica i tha peshkatarit
Unë kam shumë arsye
Përse dallgët e mia më tërbohen
Më e rëndësishmja është
Se unë jam për liri të peshqve
E kundër rrjetave
Liria
Po hoqe lulet nga vjersha të mia
një nga stinët më jep shpirt.
Po hoqe erën nga vjersha të mia
më vdesin dy stinë.
Po ma hoqe bukën,
tri stina më mbyten.
Ma hoqe lirinë nga vjershat-
gjitha stinët më firohen
dhe unë gjithashtu.
Abdullah Peshew
Ushtar i Panjohur
Kur nje dërgatë e huaj arrin në një shtet
Çojnë një kurorë lulesh në lapidar
Të ushtarit të panjohur.
Nëse nesër vjen një dërgatë në Kurdistan
E më pyet, ku ndodhet lapidari
i ushtarit të panjohur?
Do t’i them, Zotëri,
Në breg të çdo lumi
Në prag të çdo xhamie
Në derë të çdo kishe
Në çdo shpelle
Në çdo shkëmb të malit
Në çdo pemë të kopshtit
Në këtë vend
Në çdo metër qiell
Mos u lodh; vec ndero kudo
E lësho kurorën
Mërgimi
Kur mërgimi fryn duhi
mbi fusha të hapura të prehjes sime,
kur morti hap flatrat
e varet, si korb,
mbi derën time,
unë e marr trumcakun flatrangrirë
të pikëllimit tim
e ec, e ec
gjersa të has një fëmijë
dhe me dritën e syve të tij
e mësoj prapë trumcakun të fluturojë.
E pra, e dashur,
i kam parë sa e sa herë
fëmijët që vajtojnë këtë qytet
tek vijnë, si pata të vogla,
për të notuar
në liqenet e syve tu.
Saman Balaki
Një pemë
Si një pemë
Që pa asnjë gjethe
I bën ballë duhisë së dimrit
Ashtu dhe unë
e paarmatosur, duarbosh
Qëndroj përballë fisit
E nënshtrimit
Choman Hardi
Grua, mos vdis!
Ti mos vdis! As kur do vetë.
As kur fëmija të fishket në prehër
E qan gjersa nuk mundet më; kur gjëja e fundit
Që ta kërkon është ’Trangull!’; e ti i jep
Një opingë të blertë ta thithë, pse ai s’arrin dot më
Të kuptojë dallimin.
Lousanne,1923
Ulur rreth kësaj tryeze të vjetër
Tërhoqën vija mbi harta
Për ta ndarë atë vend
Që une do ta quaja mëmëdhe
Kajal Ahmad
Filozofia e frutashitëses
Shoku im! Ti ishe si kajsi.
Në kafshim të parë
t’i hoqa lëkurë e bërthamë
*
Dashni e vjetër! Nganjëherë
ti je mandarinë,
zhveshesh aq lirshëm
e nganjëherë je mollë,
e hahesh
me a pa lëvore.
*
Komshi!
Ti je si thikë frutash.
Nuk ndodh asnjëherë
që ti të mungosh
në sofrën tonë.
Por nëse më fal-
je veç humbje kohe.
*
Mëmëdhe i dashur, ti je si limon.
Kur përmendesh ti,
botës i shkon lëng i gojës
ndërsa unë rrëqethem.
*
Ti, i panjohur!
Them se ti je një shalqin.
S’mund ta di si je në të vërtetë
pa të shkuar si thikë.
Kopsat
Midis puthjesh te pafajshme
kopsa e parë e këmishës sime rozë
qe shkëputur.
Më vonë nëna, teksa po e qepte,
syzet e saj si laser mbërthyer mbi sy,
gjilpera në dorë, si gishtërinjtë e saj,
gjithë kërcënim, m’u hakërrye:
”Shiko se e vë këtë në ndonjë poezi!”
Sokaqet i dua më fort se burrat
Sokaku nuk pyet, Ku ndodhesh
tash? Dhe ku je nisur,
moj vajzë e çmendur?
Sokaku s’është i padrejtë e urdhërues.
Ai nuk njeh tmerrin.
Asgjë tek sokaku nuk ngjan në burrë dhe
asgjë tek burrat nuk ngjan në sokak.
Më thotë:
Eja, ec mbi mua.
Rritu:
Dashuro
Ai sokak-
ndihej mirë ta kapërceja me dikë.
Fati na ndaloi që të duheshim.
Por zemra ime fluturonte kur vrapoja
me të.
Ai ngelte me qëllim
që të mos me kalonte, që unë
të dilja para tij.
Veç një sokak mjafton
për lirinë, që kjo të kremtojë e të kaptojë,
për fëmijët që ta kaptojnë për në shkollë,
për djemtë që të këqyrin vajzat dhe
për vajzat që të këqyrin djemtë.
Një sokak që mban emrin tim
nuk duhet të ketë lapidare burrash të famshëm
përgjatë trotuareve të veta.
Le të jetë i gjerë, le të jetë i gjerë,
i gjerë
sa zemra ime.
Le të jetë bosh nadjeve e mbrëmjeve
si poezi e heshtur shtëpie, e
le të jetë i zhurmshem orëve tjera
si rropullitë e mia. Buzë brenda buzësh.
Më duhet një sokak
i pastër nga njolla gjaku,
një sokak qe s’ka parë kurrë
as ka njohur tmerrin.
Le të jetë i përsosur, le të jetë i përsosur,
i përsosur
si seksi i vajzave qe vriten padrejtësisht.
Le të jetë i gjatë, le të jetë i gjatë,
i gjatë
sa agonia e tyre.
Amaneti i dëshmores
Nuk dua lule,
as rapsodi bashkimi,
as perëndim ndarjesh.
Nuk dua lule
pse vetë jam lulja më e mirë.
Nuk dua puthje
nëse për të qenë e ndershme
u desh të mbahem pas një kalorësi-
as rapsodi bashkimi
as perëndim ndarjesh
as vejushë përgjithmonë.
Nuk dua puthje
kur, duke me puthur, më bënë dëshmore.
Nuk dua lot
mbi tabut timin, as përmbi mua, si kufomë.
Nuk dua qershi mallëngjimi
të hiqen zvarrë te rrasë e varrit tim,
s’dua lule s’dua puthje,
s’dua lot s’dua mjerim.
Mos sillni asgjë.
Mos mbani asgjë.
Po vdes si një vatan pa flamur, pa zë.
Jua kam bërë hallall.
S’dua asgjë.
S’pranoj asgjë
Hero Kurda
Me lëshue
Në pasqyrë
Shoh fytyrën e thyer të nënës
Unë kap buzëkuqin
Ka aroma të gjërave të njerëzve
Një plasë më mban prej vetvetes
Duart e nënës
Më ulen mbi supe
Aroma e atyre duarve
E aroma ime përzihen
Ashtu, unë thyhem
Në pasqyrë
Buzëkuqi bie në përdhesë e
Në pasqyrë të thyer
Unë bëhem kujtim i nënës sime
Faraxh Bajraktar
Letra nga qelia nr 13
Zemra e tij është orë
Trupi i tij është faltore
Sytë e tij të mbyllur
Rreth një gruaje
Veshur për mort
Që thotë lutje lotësh
Për kthimin e tij
*
Po, Zot
Kështu duket tash Siria-
Po, mu kështu.Si të të ngushëllojmë tash Ty
e me çfarë resh do të na vajtosh,
me çfarë resh?
*
Liria është mëmëdhe
por mëmëdheu im qenka në mergim
e unë jam bërë antipodi im
Ky është raporti im
shkruar
me tamblin e nënës
shenjuar
me vulë të prangave
*
Gjithë gardianet i zuri gjumi
e ne halucinojmë pandalshëm
si hemoragji
të shkretërimit
në ferr të kësaj nate
Një mik më thotë
Mendo sikur Zoti të kish qenë grua
a e di sa do ta donim?
Mohammed Omar Osman
Letër vjeshte
Moj vashë, fustanblertë edhe në vjeshtë,
tek vendos lule të fresketa në flokë.
Duar të miat mos ndjell si brez rreth belit tënd!
A nuk shikon se si flakë e bardhë e moshës
me përlan flokët mbi krye?
Atë s’guxoj ta sjell afër pyllit tënd të zi.
A s’më sheh gishtërinjtë, dhjetë shkarpa të thata?
Po u bënë krehër nëpër flokë tu,
copash do të thyhen menjëherë.
Mos më quaj fajtor kur të shohësh se sytë e mi
vrojtojnë si retë në dimër.
Për mua mjafton kjo që të ledhatoj
në një stere poezie.
Nëse ndien se kam vrarë veten, dije
se s’kam ditur të sajoj një poezi që mban
gjithë dhembjen time.
Nga Shqiptar Oseku /GazetaLetrare.com