Nafi Çegrani është një nga figurat më të veçanta që ka nxjerrë trualli i Çegranit – bir i një vendi me rrënjë të thella atdhedashurie, ai përfaqëson më shumë se një intelektual: është zë, është kujtesë, është simbol qëndrese.
Në jetën dhe fatin e tij përplasen epokat më të errëta të historisë moderne shqiptare – periudha të mjegullta, të përndjekjeve politike, të dhunës ideologjike dhe të hakmarrjes së sistemit ndaj ndërgjegjes njerëzore. I rritur me ndjeshmërinë e drejtësisë dhe me idealet e një brezi që besonte në të vërtetën, Nafi Çegrani nuk zgjodhi heshtjen as kompromisin.
Por pikërisht për këtë, do të përballej me makinerinë më të egër të shtetit jugosllav: Shërbimin famëkeq të UDB-së. I akuzuar padrejtësisht në një proces të inskenuar në Zenicë të Bosnjës në vitin 1981 – sipas modelit stalinist të “gjyqeve popullore” – ai u shndërrua në “kokë turku”. E burgosën. E torturuan. E dënuan me vdekje. Në ballin e tij u përplasën stuhi erërash me ngrica akulli… por ai mbeti gjallë për të dëshmuar.
Figura e Nafi Çegranit përfaqëson një ndër kapitujt më të ndritshëm por edhe më tragjik të historisë së rezistencës shqiptare në ish-Jugosllavi.
I lindur në fshatin Çegran të Gostivarit, Nafi Çegrani doli në pah jo vetëm si intelektual dhe veprimtar politik, por mbi të gjitha si një atdhetar i paepur që i kushtoi jetën çështjes kombëtare shqiptare në një kohë të errët të represionit jugosllav ndaj shqiptarëve në Maqedoni, Kosovë dhe viset tjera etnike .
Në fillim të viteve ’70, Nafi Çegrani kishte një pozitë të rëndësishme brenda strukturave të shërbimit sekret jugosllav (UDB-a). Kjo pozitë i dha atij njohuri të thella mbi aparatin represiv që shtypte shqiptarët në trojet e veta. Në vitin 1974, duke mos mundur të pajtohej me mizoritë që ushtroheshin ndaj popullit të tij dhe me politikat shtetërore të asimilimit dhe dhunës sistematike, Çegrani vendosi të arratisej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Arratisja e tij ishte një tronditje për strukturat e UDB-së në Shkup dhe Beograd. Ajo u pa si një tradhti e madhe, por njëkohësisht edhe si një akt i guximshëm që e ekspozonte më qartë natyrën kriminale të sistemit.
Në SHBA, Nafi Çegrani vazhdoi veprimtarinë atdhetare, duke bashkëpunuar me mërgatën shqiptare dhe duke ngritur zërin në qarqet ndërkombëtare për shkeljet e të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi. Ai ishte pjesë e atyre figurave që punuan për ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare dhe për përgatitjen e opinionit ndërkombëtar mbi represionin që shqiptarët përjetonin nën regjimin komunist në Ballkan.
Hakmarrja e UDB-së nuk vonoi.
Në vitin 1981, kur lëvizja studentore shqiptare në Kosovë po trondiste themelet e Jugosllavisë dhe kërkonte barazi e vetëvendosje, shërbimi sekret jugosllav organizoi një sërë procesesh politike të montuara për të trembur shqiptarët dhe për të shuar çdo lëvizje opozitare. Njëri prej këtyre proceseve ishte ai i njohur si Procesi i Zenicës, i zhvilluar në qytetin industrial të Bosnjës, në të cilin u dënuan një grup veprimtarësh shqiptarë dhe një boshnjak.
Mes të akuzuarve, emri i Nafi Çegranit zinte vendin kryesor. E tani, pasi ishte kthyer nga Amerika para vdekjes së Titos, ai u akuzua për ” vrasje” që nuk kishte ndodhur, e që në fakt, pas planeve të strukturave jugosllave, fshihej e vërteta : “veprimtari armiqësore kundër shtetit”, për “spiunazh dhe propagandë nacionaliste”, dhe për “organizim të grupeve terroriste nga jashtë vendit”. Kjo ishte një përpjekje e qartë për ta demonizuar figurën e tij, për ta përdorur si shembull frikësues dhe për të goditur rrjetet e lidhura me të në Jugosllavi, veçmas të krerëver të emigracionit shqiptar në Perëndim.
Në mënyrë të paprecedentë, gjykata e Zenicës e dënoi Nafi Çegranin me vdekje – me pushkatim. Ky ishte një vendim që nuk kishte qëllim ligjor, por politik.
Ishte një gjykim simbolik i urrejtjes dhe frikës që aparati shtetëror kishte ndaj një shqiptari që dikur kishte qenë brenda sistemit dhe që tashmë ishte kthyer në kundërshtarin më të zëshëm të tij.
Sot, Nafi Çegrani, si një shqiptar I denjë dhe I vërtetë, I cili mbajti afro 12 vite burg të rëndë në kazamatet e Bosnjës dhe në burgun e “Idrizovës” në Shkup, ai kujtohet si një simbol i qëndresës politike dhe morale ndaj diktaturës jugosllave, për çfarë ka shkruar edhe disa libra. Ai ishte një ndër të rrallët që, duke qenë pjesë e aparatit të shtypjes, pati guximin të largohej dhe të luftonte atë sistem me mjete politike e diplomatike nga jashtë, në vitet kur nuk ishte aspak e lehtë, sepse UDB-a vepronte me të madhe.
Dënimi i tij me vdekje ishte një përpjekje për ta heshtur figurën e tij, por në të vërtetë e shndërroi atë në një martir të gjallë të kauzës shqiptare.
Veprimtaria e tij ndërkombëtare dhe roli që ai pati në ndërgjegjësimin e diasporës shqiptare në SHBA është ende e nënvlerësuar në historiografinë shqiptare dhe kërkon studim të mëtejshëm, më të drejtë, human dhe njerëzor.
Sot, kur shihen në retrospektivë proceset e montuara politike si ai i Zenicës, del qartë përmasat e luftës së pushtetit jugosllav kundër çdo zëri të pavarur shqiptar. Nafi Çegrani, përmes jetës dhe veprës së tij, por edhe përmes vuajtjes që i solli hakmarrja e pushtetit, mbetet një emër që meriton të nderohet, të studiohet dhe të rikthehet dinjiteti I vërtetë I tij në kujtesën kolektive shqiptare si një nga përfaqësuesit më të denjë të një brezi që nuk u përkul as përballë vdekjes.
Ai nuk ishte thjesht një disident në mërgim; Çegrani mishëronte një konfrontim të drejtpërdrejtë me strukturat më të errëta të regjimit – UDB-në dhe KOS-in ushtarak – si ish-zyrtar që u shndërrua në dëshmitar, denoncues dhe, për rrjedhojë, viktimë e një procesi të kurdisur penal me përmasa të thella politike dhe ideologjike.
Jugosllavia e pas Luftës së Dytë Botërore u ndërtua mbi një ideologji “vëllazërim-bashkimi”, që në thelb synonte zhdukjen e identiteteve të veçanta kombëtare, veçanërisht atij shqiptar.
UDB-ja (Shërbimi Sekret i Sigurimit të Shtetit) dhe KOS-i (Shërbimi i Kundërzbulimit Ushtarak) ishin dy shtyllat që garantonin stabilitetin e këtij sistemi përmes mbikëqyrjes totale, infiltrimit, torturave, dhe procesve të montuara politike. Në këtë kontekst, çdo shqiptar me vetëdije kombëtare ishte automatikisht i klasifikuar si armik potencial i shtetit.
Pikërisht për shkak të këtij konstruksioni ideologjik, Nafi Çegrani – i cili fillimisht kishte qenë brenda strukturave të këtij sistemi – ishte i papranueshëm sapo doli nga kornizat e lojalitetit ndaj shtetit. Arratisja e tij në SHBA më 1974 nuk ishte vetëm akt personal i lirisë, por një akt subversiv politik me efekt të fuqishëm simbolik dhe praktik për mërgatën shqiptare dhe opinionin ndërkombëtar.
Pas vendosjes në Amerikë, Çegrani u shndërrua në një aktor politik në mërgatë, duke u angazhuar në rrjete lobimi, organizata kulturore dhe aktivitete denoncuese ndaj represionit jugosllav. Ai nuk ishte thjesht dëshmitar – ai ishte ekspert i brendshëm i sistemit, njohës i metodave dhe strukturave të fshehta të shtypjes, çka e bëri rrezik real për pushtetin komunist jugosllav.
Në këtë rrafsh, ai shihej nga UDB-ja dhe KOS-i si “tradhtar profesional”, që e njihte sistemin nga brenda dhe që kishte kaluar në anën tjetër të “frontit ideologjik”. Ky profil e bënte të patolerueshëm për regjimin dhe objektiv të menjëhershëm të hakmarrjes shtetërore.
Procesi gjyqësor i Zenicës i vitit 1981 përfaqëson një nga kulmet e terrorit institucional kundër shqiptarëve pas demonstratave të mëdha studentore në Kosovë.
Ai ishte një proces i inskenuar, i përgatitur me qëllim për të demonstruar forcën e aparatit shtetëror ndaj një “rreziku të brendshëm dhe të jashtëm” – pra ndaj shqiptarëve në Jugosllavi dhe diasporës.
Nafi Çegrani, megjithëse fizikisht i pranishëm disa vite në SHBA, me kthimin e tij në Jugosllavi dhe me ardhjen e vitit 1981, u përfshi si figura kryesore në këtë proces. U shpall organizator i një “grupi armiqësor-terrorist”, që sipas aktakuzës përfshinte shqiptarë nga viset e ndryshme të Gostivarit dhe një boshnjak ( Abdurahman Sheshiq) kinse si “bashkëpunëtor”. Ky kombinim etnik nuk ishte rastësor, por strategjik, për të fshehur qëllimin real të regjimit – goditjen e vetëdijes shqiptare në një moment krize politike të asaj kohe.
Dënimi i Nafi Çegranit me pushkatim, ishte një akt simbol i sistemit që synonte të delegjitimonte figurën e tij dhe të transmetonte një mesazh frike ndaj mërgatës dhe të rinjve shqiptarë që guxonin të mendonin ndryshe.
Ai ishte shndërruar në “armik të idealizuar” nga propaganda shtetërore – një koncept tipik i regjimeve totalitare për të justifikuar represionin dhe për të konsoliduar frikën si mjet kontrolli social, duke shkruar madje veset propaganduese të asaj gjykate në mediumet dhe shtypin jugosllav, sipas instruksioneve të Beogradit.
Viktimizimi i Nafi Çegranit nuk ishte i rastësishëm, por përfaqësonte një model të përsëritur të viktimizimit strukturor që regjimi jugosllav përdorte ndaj figurave shqiptare të vetëdijshme politikisht. Ky model përfshinte disa elemente të qarta sociologjike:
- Izolimi ideologjik – përmes etiketimeve si “nacionalist”, “terrorist” ose “armik i shtetit” apo edhe si “vrasës” e “kriminel” I pa qënë.
- Shkatërrimi simbolik – përmes proceseve të montuara dhe dënimeve ekstreme.
- Dekonspirimi i rrjetit – përmes përfshirjes së sa më shumë bashkëpunëtorëve të dyshuar dhe lidhjes me mërgatën.
- Nënshtrimi kolektiv – duke e kthyer figurën e tij në shembull për të trembur të tjerët.
Ky lloj viktimizimi është i përshkruar nga studiues të totalitarizmit si një formë biopolitike e kontrollit, ku shteti nuk ndëshkon vetëm aktin, por vetë mendimin, vetë identitetin, vetë potencialin për opozitë.
Për fat të keq, figura e Nafi Çegranit është ende e nënvlerësuar në historiografinë shqiptare. Nuk ka asnjë vepër monografike, as ndonjë studim serioz për procesin e Zenicës, dhe rrallë përmendet në tekstet që trajtojnë periudhën e represionit jugosllav në Maqedoni dhe Kosovë. Kjo heshtje është, në vetvete, një vazhdim i procesit të zhdukjes simbolike që regjimi kishte synuar me dënimin e tij me vdekje.
Në këtë kontekst, rikthimi i figurës së Nafi Çegranit në kujtesën kolektive shqiptare është jo vetëm një akt drejtësie historike, por edhe një domosdoshmëri për ndërtimin e një vetëdije të re mbi sakrificat, rezistencën dhe luftën për liri.
Nafi Çegrani nuk ishte vetëm një viktimë e një regjimi totalitar. Ai ishte një kundër-narrativë e gjallë ndaj gënjeshtrës ideologjike të “bashkëjetesës” në Jugosllavi, një dëshmitar i brendshëm i hipokrizisë së sistemit dhe një simbol i pakompromisit për idealin kombëtar. Dënimi i tij me pushkatim nga një gjyq farsë ishte fundi formal i një procesi viktimizimi që kishte nisur që në momentin kur ai zgjodhi të qëndrojë përballë, jo brenda sistemit. Sot, ai mbetet një figurë që sfidon harresën, një histori që thërret për t’u rrëfyer e për t’u shkruar, dhe një emër që meriton të zërë vendin që i takon në altarin e kujtesës kombëtare , një kujtesë historike dhe një rrëfimtar i veprimtarive të padukshme të spiunazhit në Ballkan. Nafi Çegrani është zëri i një brezi që nuk u dorëzua. Ai mbetet dëshmitari i gjallë i një lufte të heshtur, një memorie e hapur për rreziqet e harresës dhe një thirrje për ndërgjegjen shqiptare – për të vërtetën dhe për lirinë
✍🏽Lirim Deda
AL in Sweden. 