Nga PHILIPPE SANDS QC PËR POSTË DITARE
Wächter bën një telefonatë të nxituar të fundit me gruan e tij Charlotte, e cila është me fëmijët në shtëpinë e familjes me pamje nga liqeni Zell, në Austrinë qendrore.
Më shkatërro letrat, i thotë ai, të gjitha.
Më pas ai niset drejt perëndimit me një makinë të drejtuar nga shoferi, duke shpresuar që të bashkohet me mbetjet e divizionit Waffen-SS që ai krijoi dy vjet më parë në Lemberg, kryeqyteti i Galicisë në Poloninë e pushtuar nga nazistët, ku ai ishte guvernator.
Makina nuk arrin kurrë atje.
I zënë mes një divizioni tankesh sovjetike, që vjen nga lindja, dhe britanikëve, që afrohen nga perëndimi, ai duhet të marrë një vendim të menjëhershëm.
Ai është paditur për vrasje masive të hebrenjve dhe polakëve dhe është ndjekur nga aleatët, sovjetikët dhe hebrenjtë.
Është çështje jete a vdekjeje.
A i dorëzohem britanikëve, apo vras veten, apo përpiqem të arratisem?
Gruaja e Otto-s, Charlotte Wächter e quan atë “Shënimi”. Pas asaj telefonate, ajo nuk dëgjon asgjë prej tij. Heshtje.
Charlotte nuk ka informacion, pasi lajmet e zymta për miqtë e tyre kalojnë ngadalë. Për të, gazetat raportojnë një tjetër pasojë të Ditës së VE-së, një sërë aktakuzash, arrestimesh, vetëvrasjesh dhe zhdukjesh. “Kriminelët austriak të luftës të akuzuar” është një titull i njohur, me lista emrash që mund të ishin marrë nga libri i adresave të Otto-s.
Në maj, lideri nazist i qeverisë austriake – kumbari i djalit të tyre Horst – kapet nga kanadezët.
Një tjetër shok, Odilo Globoçnik, i cili ndërtoi kampe shfarosjeje në të gjithë Evropën dhe ishte një nga qeniet njerëzore më të ndyra që ka jetuar ndonjëherë, zhduket.
Mbrojtësi i Otto-s, Heinrich Himmler vret veten me një tabletë cianidi.
Charlotte i hedh letrat e burrit të saj në liqen pranë shtëpisë së saj, por ajo ka frikë nga më e keqja. Otto është zhdukur në ajër.
Unë kam hulumtuar Wächters dhe kam shkruar rreth tyre për vite me radhë. Materiali i gjerë që kam analizuar me një ekip studiuesish të rinj të mirë kontribuoi në një podcast të BBC-së që prezantova në vitin 2018, të quajtur The Ratline.
Tani, unë kam shkruar një libër të ri mbi to që përmban më shumë materiale të jashtëzakonshme, disa prej të cilave janë krijuar nga podkasti. Hulumtimi im më ka çuar në zemrën e botës së nazistëve të rangut të lartë, më ka mundësuar të shoh se si ata vazhduan jetën e tyre të dashur familjare dhe u përballën me problemet e tyre të përditshme, edhe kur kryen mizoritë e tyre.
Wächters hynë në jetën time papritur në vitin 2010 kur vizitova Lemberg - sot Lviv në Ukrainë - për të dhënë leksione mbi krimet kundër njerëzimit dhe gjenocidin, që është puna ime e përditshme si juriste dhe akademike. Doja të gjeja edhe shtëpinë ku lindi gjyshi im Leoni, në vitin 1904.
Ndërsa atje mësova për ngjarjet e tmerrshme të verës së vitit 1942, kur Hans Frank, guvernator i përgjithshëm i Polonisë së pushtuar nga nazistët dhe dikur avokat i Hitlerit, mbajti një fjalim duke shpalosur 'Zgjidhjen Përfundimtare' në zonë. Ajo që pasoi ishte shfarosja e qindra mijëra familjeve, duke përfshirë edhe atë të gjyshit tim.
Rreth 80 nga marrëdhëniet e mia vdiqën pasi 150,000 hebrenj u "zhvendosën" nga Lemberg në geto dhe "kampe". Dhe guvernatori i Lemberg, Brigadefuhrer Wächter, ishte në mënyrë të pakundërshtueshme në qendër të operacionit.
Wächters hynë në jetën time papritur në vitin 2010 kur vizitova Lemberg – sot Lviv në Ukrainë – për të dhënë leksione mbi krimet kundër njerëzimit dhe gjenocidin, që është puna ime e përditshme si juriste dhe akademike. Doja të gjeja edhe shtëpinë ku lindi gjyshi im Leoni, në vitin 1904.
Ndërsa atje mësova për ngjarjet e tmerrshme të verës së vitit 1942, kur Hans Frank, guvernator i përgjithshëm i Polonisë së pushtuar nga nazistët dhe dikur avokat i Hitlerit, mbajti një fjalim duke shpalosur ‘Zgjidhjen Përfundimtare’ në zonë. Ajo që pasoi ishte shfarosja e qindra mijëra familjeve, duke përfshirë edhe atë të gjyshit tim.
Rreth 80 nga marrëdhëniet e mia vdiqën pasi 150,000 hebrenj u “zhvendosën” nga Lemberg në geto dhe “kampe”. Dhe guvernatori i Lemberg, Brigadefuhrer Wächter, ishte në mënyrë të pakundërshtueshme në qendër të operacionit.
Një gjë çoi në një tjetër, dhe shpejt e gjej veten duke vizituar Horst Arthur Wächter, i katërti nga gjashtë fëmijët e Charlotte dhe Otto, në kështjellën e tij të madhe, të rrënuar, të zbrazët, madhështore në Austrinë e Epërme.
Më pëlqen ai, gjenial, llafazan dhe i hapur, i veshur me një këmishë rozë dhe Birkenstocks. Ne flasim, hamë dhe pimë, ndërsa ai ndan albume fotografish familjare, foto pushimesh të ndërthurura me imazhe të Dachaut dhe jetës në tryezën e sipërme naziste. Nga një raft zgjedh një libër rastësisht. Ajo është e shkruar me urime të ngrohta për ditëlindjen nga Himmler.
Horst nuk është apologjet nazist dhe njeh rolin që luajti babai i tij në Zgjidhjen Përfundimtare. Megjithatë ai refuzon ta shohë atë si një njeri të keq. “Unë pothuajse nuk e njihja atë,” shpjegon ai, “por është detyra ime si bir që të gjej të mirën tek ai”. Bëhemi miq dhe, gjatë disa vizitave, Horst më tregon bindjet naziste të prindërve të tij, dashurinë e tyre të madhe për njëri-tjetrin.
Unë tashmë i di skicat e historisë së babait të tij. Ai i bashkohet partisë naziste në vitin 1923, si student, dhe më pas përparon në radhët e saj vjeneze. Ai bëhet avokat, takohet me Charlotte, martohen në vitin 1932. Dy vjet më vonë ai merr pjesë në vrasjen e kancelarit austriak Dollfuss, i cili kishte ndaluar partinë naziste në Austri, dhe arratiset në Berlin.
Atje ai bashkohet me SS, duke punuar nën Heinrich Himmler, i cili bëhet mentori i tij. Në vitin 1938, pas pushtimit nga nazistët në Austri, Anschluss, ai u kthye në Vjenë për të qëndruar në Heldenplatz – sheshin publik – me Hitlerin. Charlotte regjistron e emocionuar se Fuhreri ‘po qëndronte një metër para meje’.
Unë e di vetëm emocionin e Charlotte sepse një ditë, me sugjerimin tim, Horst vendos t’i japë letrat e nënës së tij Muzeut Përkujtimor të Holokaustit të Shteteve të Bashkuara në Uashington DC. Ai më dërgon gjithashtu një USB me 13 gigabajt imazhe dixhitale, 8677 faqe letra, kartolina, ditarë, fotografi dhe kujtime dhe kaseta të digjitalizuara.
Mund të dëgjoj Charlotte me zë të lartë. Në një bisedë, ajo kujton ngrohtësisht me një ish-gazetar nazist Oswald Mosley, një ‘personalitet i vërtetë’.
“Unë isha një nazist entuziast,” thotë Charlotte në kasetë. “Kështu isha edhe unë”, përgjigjet gazetarja. ‘Ende jam.’
Unë mund t’i lexoj mendimet e saj më të thella, për shembull të ditës Otto, ‘me pallton e tij të zezë SS me xhaketë të bardhë dhe uniformë SS. . . dukej e shkëlqyeshme’.
Në disa mënyra, Charlotte është zemra rrahëse e librit tim të ri. Askush nuk e ka shkruar vërtetë historinë e bashkëshortit, një lloj ‘Ditari i një amvise naziste’. Zakonisht nuk kemi akses në ditarët dhe letrat e tyre. Në rastin e saj ata tregojnë se ajo është plotësisht bashkëpunëtore në krimet e burrit të saj. Ajo e nxit atë për të avancuar veten dhe festa koktej dhe për t’u ulur në tryezën e sipërme. Ajo i pëlqen përfitimet.Reklamim
Marrja e Austrisë nga nazistët është një moment festimi: “Çdo nazist ndjeu një gëzim të tillë për këtë mrekulli”, shkruan Charlotte. Ajo u sjell Wächters një jetë me fuqi dhe pasuri. Otto pranon një punë në qeverinë e re duke hequr hebrenjtë dhe kundërshtarët politikë nga punësimi publik, duke përfshirë disa nga mësuesit e tij të universitetit. Në vitin 1939, pasi Gjermania sulmon Poloninë, Otto ka një punë të re; ai emërohet nga Hitleri si Guvernator i Krakovës. Së shpejti ai po autorizon ekzekutimin e polakëve, duke synuar hebrenjtë dhe ndërtimin e getos famëkeqe të Krakovit. “Nesër, më duhet të pushkatoj publikisht edhe 50 polakë të tjerë”, shkruan ai në një letër drejtuar Charlotte.
Wächters fitojnë një pronë të bukur në Vjenë. Një mik ‘marrë shtëpinë e hebrejes Bettina Mendl për ne’, shkruan Charlotte. Dhe një tjetër ‘shtëpi e vogël verore’ me 16 hektarë me pamje nga liqeni në Zell-am-See, në Austrinë qendrore, e cila më parë ishte në pronësi të guvernatorit të Salzburgut, i cili përfundoi në kampin e përqendrimit Ravensbruck.
Ata ndihmojnë veten për një koleksion mbresëlënës të artit të grabitur. Në vitin 1942, Otto bëhet Guvernator i Galicisë dhe përfshihet në ‘Aktions’ që do të çojë në vrasjen e më shumë se gjysmë milioni qenieve njerëzore. Kërkoj një shenjë keqardhjeje në gazetat e Charlotte. Asnjë nuk gjendet.
Otto, nga ana tjetër, ankohet për faktin se puna krahu ishte e vështirë për t’u gjetur, pasi ‘hebrenjtë po dëboheshin në numër në rritje dhe është e vështirë të gjesh pluhur për fushën e tenisit’. Pasi Ushtria e Kuqe hyn nga lindja, Otto ikën në Berlin, pastaj një postim përfundimtar në Italinë veriore.
“Rajhu Mijëvjeçar” përfundon, shumë herët, ankohet Charlotte, armiku pushtoi shumë shpejt. Ajo është e tmerruar nga ‘ushtria e refugjatëve’ që vjen nga lindja, e ndjekur nga rusët, me thashetheme për përdhunime dhe plaçkitje. “Nëse rusët vijnë, do të të varin si gruan e SS-Obergruppenfuhrer Wächter”, paralajmërohet ajo, kështu që fsheh fëmijët më të vegjël. Mbërrin 8 maji 1945. “Dita e madhe e fitores për armiqtë”, shkruan ajo, “jam pa fjalë”. Disa ditë më vonë ushtria amerikane hyn në Zell-am-See. “A keni qenë nazist?” pyesin ata Charlotte. “Sigurisht, një nazist shumë i lumtur”, u thotë ajo.
Po Otto? Nga letrat dhe ditarët e Charlotte më në fund mësova për fatin e Otto-s pas Ditës VE. Ai merr vendimin e tij të menjëhershëm. Ai nuk ia dorëzon veten britanikëve, apo dikujt tjetër dhe nuk bën vetëvrasje.
Ai vendos të fshihet, duke shpresuar të arratiset drejt lirisë në Amerikën e Jugut. Ai do të marrë rrugën e arratisjes naziste të njohur si The Ratline.
Pika e fillimit është një rresht në ditarët e saj për dikë të quajtur Buko, një ‘djalosh më i ri me një shpirt aventurier’ që i shpëtoi jetën të shoqit.
Burkhardt Rathmann rezulton të jetë një anëtar i ri i një Divizioni Malor Waffen SS i specializuar në mbijetesën në lartësi të mëdha. Kush ishte Buko? Çfarë ka bërë gjatë luftës? Pse e ndihmoi Otton? Kam shumë pyetje kur e diskutoj me djalin e Otto-s, Horst, në kështjellën e tij austriake. “Doni të dini për Bukon?” thotë Horst. Unë tund me kokë. “Unë mund t’ju përgjigjem pyetjeve tuaja dhe t’ju tregoja për Bukon,” vazhdon ai. Pastaj ai ndalon. ‘Ose mund t’i telefononim atij.’
Fjalët më befasojnë. Është viti 2017. Buko është gjallë? po. Disa javë më vonë, ne e takojmë atë, 92 vjeç, në shtëpinë e tij në Reinhardshagen, një qytet i vogël në qendër të Gjermanisë.
Kushti i vetëm që vendos, për të vetmen intervistë që jep ndonjëherë, është që të mos bëhet asnjë pyetje për ndonjë gjë që ka bërë para 9 majit 1945. Nëse pyesim, intervista ka mbaruar. Pas 70 vitesh ai ende shqetësohet se do të arrestohet për rolin e tij në vrasjen e partizanëve në Itali dhe Jugosllavi.
Buko shpjegon se çfarë ndodhi në maj 1945. Kemi hartat e vjetra të Charlotte, të mbuluara me shenja lapsi të gjelbër. “Aty takova Otto Wächter,” thotë Buko. Horst vendos një gisht pranë qytetit të vogël të Mariapfarr. Buko pohon me kokë. “Kjo është ajo,” thotë ai, përpara kishës. Ai na thotë se nuk e dinte se kush ishte njeriu që takoi, se ai e quajti veten ‘W’. Shpejt e zgjidha, ai tha: ‘Unë nuk jam budalla’. SS-Grüppenfuhrer dhe ish-guvernatori është i njohur, në arrati për arsye të dukshme.
Buko e di saktësisht se çfarë të bëjë për të shmangur kapjen. Drejtohuni lart, lart në male, duke shmangur luginat dhe zonat e populluara, nga një kasolle në tjetrën. “Amerikanët dhe anglezët ishin kryesisht dembelë për të shkuar në male,” na thotë ai.
Kontakti bëhet me Charlotte, e cila viziton çdo dy javë, duke udhëtuar nga Zell-am-See në një takim sekret të paracaktuar. Ajo sjell furnizime, ushqime dhe veshje, por edhe gazeta. Otto dëshiron faqet sportive.
Për tre vjet kjo vazhdon. Churchill mban një fjalim për Luftën e re të Ftohtë (‘një perde e hekurt ka zbritur në të gjithë kontinentin’), polakët rinovojnë gjuetinë e tyre për Wächter. Buko përshkruan arratisjet e tyre të ngushta dhe vendet e fshehjes. Ata dëgjojnë për gjyqin e famshëm të Nurembergut, dënimet me vdekje të dhëna shokëve të Otto-s për ‘krime kundër njerëzimit’, akte të llojit në të cilat u përfshi Otto. Ai ishte i zemëruar, por sanguin, thotë Buko.
Teksa flasim, sytë më bredhin te raftet e librave pas Bukos. Skanoj titujt dhe objektet e ndryshme të vendosura në rafte. Ka një kornizë të vogël, të rrumbullakët, me një fotografi të paqartë.
Pas përfundimit të bisedës, e shikoj më nga afër. Është një fotografi e vogël bardh e zi, një burrë i ulur. I zhytur në mendime, mban një shirit në krah, duke na parë në bisedë. Është Adolf Hitleri, i ulur me ne në një raft në fillim të vitit 2017.
Gjithçka ndryshon për Bukon dhe Otton në verën e vitit 1948. “Papritmas më pushtoi ndërgjegjja, sepse nuk i kisha thënë nënës së Bukos se djali i saj ishte gjallë”, shkruan Charlotte në një fletore. “Mendova se ajo duhet ta dinte.”
Ajo kontakton Frau Rathmann. “Dhe kështu, nëna ime shfaqet papritur,” buzëqesh Buko. ‘Koha për të shkuar në shtëpi.’ Buko largohet me nënën e tij. Kur vdes, 70 vjet më vonë, ai ende shqetësohet se do të arrestohet për krime të kryera shumë kohë më parë në Itali.
Dhe çfarë bëhet me Otto Wächter? Charlotte e bind atë të ribashkohet me familjen në Salzburg, por kjo zgjat vetëm disa javë. Një fqinj e vë re dhe kërcënon t’ua thotë sovjetikëve.
Ai vendos të largohet, të shkojë në jug, për të kaluar Dolomitet në Itali. Verën e kaluar, me vajzën time, ndoqa gjurmët e tij, lart në male, deri në 3000 metra, pa asnjë shpirt. Më 29 prill 1949 ai arrin miqtë në Vatikan.
Ai tani ka një emër të rremë – Alfredo Reinhardt – dhe ka nevojë për dokumente të tjera për ta çuar atë në Amerikën e Jugut. “Ky ishte plani,” thotë Buko, për të udhëtuar përgjatë “rrugës së migrimit të Rajhut”, rrugën e ndjekur nga njerëz si Josef Mengele dhe Adolf Eichmann, The Ratline.
Otto Wächter nuk arrin kurrë në Argjentinë. Në Romë, ku pret mbrojtjen e një peshkopi katolik, ai ndeshet me një fole spiunësh, një botë intrigash të Luftës së Ftohtë, aleancash jo të shenjta midis shokëve të vjetër SS, fashistëve italianë, zyrtarëve të lartë të Vatikanit dhe personelit ushtarak britanik dhe amerikan.
Gjuetia për Otto Wächter udhëhiqet nga Thomas Lucid i Korporatës së Kundërzbulimit të Ushtrisë Amerikane. Në një fundjavë të ngrohtë korriku, Otto merr një autobus për në liqenin Albano, afër Romës, për të kaluar fundjavën me një tjetër ‘shok të vjetër’, një që është në kontakt me Lucid, një fakt për të cilin Otto nuk është në dijeni.
Dhjetë ditë më vonë ai ka vdekur. Charlotte mbërrin në Romë shumë vonë për të parë burrin e saj që po vdes, por kujton tronditjen kur pa kufomën e tij, ‘plotësisht të zezë si druri dhe të djegur’
AL in Sweden. 